Yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda AQSh tajribasi
Vatanparvarlik – shaxs ma’naviyatining ajralmas qismidir. Yurt kelajagi, vatanimiz taraqqiyoti va xalqimizning ertangi kuni qanday bo‘lishi farzandlarimiz va yoshlarimizning qay darajada vatanparvar ekanliklariga bog‘liq. Hozirgi kunda ta’lim muassasalarida vatanparvarlik tarbiyasini amalga oshirishga yagona ilmiy asoslangan yondashuvni ishlab chiqish kam sonli olimlar guruhining emas, balki butun boshli siyosiy-tadqiqot va fuqarolik jamiyati institutlarining ham muhim vazifasi hisoblanadi.
Vatanarvarlik hissini singdirishda ham xorijiy davlatlar tajribasi va yutuqlarini o‘rganish muhim ahamiyatga ega. Shu o‘rinda O‘zbekistondagi tarbiyaviy va vatanparvarlik yo‘nalishi bo‘yicha olib borilayotgan ishlar fonida dunyoning qudratli davlatlaridan biri – AQSh vatanparvarlik tarbiyasi tajribasiga murojaat qilamiz.
AQShda vatanparvarlikni shakllantirish tarixiy, madaniy, axloqiy, mafkuraviy va hayotiy qadriyatlarni rivojlantirish asosida amalga oshiriladi: “Novus Ordo Seclorum” (“Yangi dunyo tartibi”).
Bugungi kunda AQShning dunyodagi roli juda ziddiyatli. Bir tomondan, bu davlat tashqi siyosatida turli usullar bilan dunyodagi yetakchilik mavqeyini saqlab qolishga intilsa, boshqa tomondan esa, dunyodagi eng katta, qudratli iqtisodiyotlardan biri bo‘lib, o‘z fuqarolarining farovonligini juda yaxshi ta’minlaydi.
AQSh qudratining asosi fuqarolarning vatanparvarligidir. Ko‘pchilik Amerika vatanparvarligi noyob hodisa ekanligini ta’kidlamoqda. Amerikacha vatanparvarlikning etnik, milliy yoki lingvistik asoslari yo‘q. Amerika vatanparvarligining mohiyati — “Novus Ordo Seclorum”da (so‘zma-so‘z “asrlarning yangi tartibi”) — Amerika demokratik qadriyatlarining ustunligiga bo‘lgan ishonch. U o‘tmishdagi ideallarga intilmasdan, kelajakka qaratilgan.
AQShda o‘tkazilgan so‘rovlar shuni ko‘rsatadiki, amerikaliklarning to‘rtdan uch qismi o‘z mamlakati bilan faxrlanadi. Yarmi o‘z uylarini milliy bayroq bilan bezashadi. Haydovchilarning 15–20 foizi avtomobillariga Amerika bayrog‘ini osib qo‘yishadi. AQShda vatanparvarlik namoyishlari dunyoning aksariyat mamlakatlaridan farqli o‘laroq, rasmiylar tomonidan emas, balki amerikaliklarning o‘zlari tomonidan uyushtirilmoqda.
Vatanparvarlikning markaziy g‘oyalari erkinlik, tenglik va adolat tamoyillaridir. AQSh jamiyatining hayoti ana shu uch g‘oyaga asoslanadi. Ular insoniyat hozirgi paytda erishmoqchi bo‘lgan va kelajakda avlodlariga berishni istagan g‘oyalarni o‘zida mujassam etadi. Vatanparvar xarakterining fazilatlari jasorat, mas’uliyat, ta’sischilarga minnatdorchilik va umumiy manfaatlar uchun fidoyilikdir. Amerika xalqining o‘z-o‘zini anglashi Amerika milliy g‘oyasining adolatning maxsus shakli sifatida o‘ziga xosligini anglatadi.
Vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda AQSh universitetlari alohida o‘rin tutadi. Qo‘shma Shtatlarda 1350 dan ortiq jamoat kollejlari va 2000 ga yaqin kollej va universitetlar mavjud. Xususiy o‘quv yurtlarining umumiy soni 65 foizni tashkil qiladi. Amerika oliy ta’lim tizimi boshqalardan farqli o‘laroq muhim iqtisodiy, ijtimoiy va mafkuraviy funksiyalarni bajaradigan, shu jumladan, talabalarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalaydigan yagona ijtimoiy institutni tashkil etadigan o‘quv rejalari, kurslari va fanlari mavjud.
AQShda vatanparvarlikning asosiy tarkibiy qismlari quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
AQSh Konstitutsiyasiga muvofiq axloq va erkinliklarning amalga oshirilishi. Ushbu tarkibiy qism AQShda vatanparvarlikning asosini tashkil qiladi. Amerikaliklar o‘z huquqlaridan foydalanishni vatanparvarlik deb hisoblashadi. Bu hukumatni ochiq tanqid qilish, siyosatdagi o‘zgarishlarni izlash va umumiy muammolarni hal qilish uchun boshqa fuqarolarni jalb qilish imkonini beradi. 1791-yilda qabul qilingan Konstitutsiya so‘z, matbuot, yig‘ilish va din erkinligini cheklashi mumkin bo‘lgan qonunlarni qabul qilishga imkon bermaydigan qilib ishlab chiqilgan.
Barcha amerikaliklar tomonidan qadrlanadigan va tan olingan davlat ramzlari (madhiya va bayroq). AQSh madhiyasi 1812-yilda yozilgan va faqat 1931-yilda rasmiy davlat madhiyasi sifatida tan olingan. Madhiya an’anaviy ravishda, ko‘pincha jonli ijro etiladi, bu esa tantanani kuchaytiradi. Aksariyat amerikaliklar madhiya so‘zlarini bilishadi. Har bir shtatning ham o‘z bayrog‘i bor va shtat aholisi ko‘pincha uni davlat bayrog‘i yonida osib qo‘yishadi. Kongressmenlar va senatorlar har doim o‘zlarining bayroqlari manfaatlariga sodiqligini ta’kidlab, idoralarida AQSh bayrog‘i yoniga o‘zlarining bayrog‘ini qo‘yadilar. Keyingi ramz (bu asosiy kalitlardan biri) qanotlarini yoygan burgut AQShning ramzi. Ushbu gerb 1782-yilning yozida qabul qilingan va unda chizilgan rasm buyuk intilishlarni, millat mustaqilligini anglatadi va yaxshi kelajakka umid belgisidir. AQShda vatanparvarlik yuqori darajada. Amerika o‘z vatanparvarligi bilan nafas oladi, u bilan faxrlanadi va turli xil mashhur guruhlar aynan vatanparvarlik tuyg‘usi sababli birlashadi. Amerika maktablarining har bir sinfida davlat bayrog‘i osilgan.
Jarayonlarning tanqidiy talqiniga xalaqit bermaslik uchun ilmiy soha vatanparvarlikdan xoli. Yoshlar doimo haqiqatni izlash, tanqidiy tahlil qilish bilan ajralib turadi. Ilmiy sohaning tizimli vatanparvarlik ta’limidan ozodligi yoshlarning tashqi va ichki siyosat masalalariga, shu jumladan, amaldagi prezidentga va barcha hokimiyat organlariga tanqidiy munosabatini ta’minlashga qaratilgan.
AQShda prezident – davlatning va vatanparvarlikning tirik timsoli hamda g‘ururi. Prezidentlik instituti vatanparvarlikning tarkibiy qismi sifatida davlatning tirik belgisi va vatanparvarlik manbayi bo‘lib xizmat qiladi. Amerika xalqi ishidagi xato va kamchiliklariga qaramay, o‘z prezidentlari bilan faxrlanadilar.
AQSh hukumatining siyosati qanchalik to‘g‘ri bo‘lishidan qat’i nazar, harbiy xizmatchilarni qo‘llab-quvvatlash. 87% amerikaliklar harbiy xizmatni individual vatanparvarlikning yorqin namoyishi deb bilishadi. 2001-yil 11-sentabr xurujlaridan so‘ng mamlakatda vatanparvarlik tuyg‘usi ko‘tarildi, qurolli kuchlarga qo‘shilishni istaganlar oqimi sezilarli darajada o‘sdi.
Ta’kidlash joizki, Amerika vatanparvarligi bu mamlakatga yangi hayot izlab kelgan millionlab Amerika fuqarolarini, turli mamlakatlardan kelgan muhojirlarni to‘playdigan makondir. Agar vatanparvarlik tarbiyasining puxta o‘ylangan va samarali dasturi bo‘lmaganida edi, AQSh eng qudratli davlatlardan biriga aylanmagan bo‘lardi.
Ahmad JABBOROV, Toshkent davlat yuridik universitetining Ixtisoslashtirilgan filiali tarbiyaviy ishlar bo‘limi boshlig‘i
http://marifat.uz/marifat/ruknlar/yoshlar/5035.htm